Makieta tyflograficzna Fortu Winiary została wykonana w ramach realizacji zadania pn. „Ułatwienie dostępu do wystaw w Wielkopolskim Muzeum Niepodległości dla osób z niepełnosprawnościami, etap II” dofinansowanego ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury – państwowego funduszu celowego oraz ze środków Samorządu Województwa Wielkopolskiego.
Historia Fortu Winiary
W 1815 roku Poznań stał się częścią Królestwa Prus pod władzą Fryderyka Wilhelma III. Inicjatorem budowy twierdzy był szef sztabu generalnego generał Karl von Grolman, projektantem został major Leopold Brese z wydziału inżynieryjnego ministerstwa wojny, budową pokierował kapitan Moritz von Prittwitz-Gaffron z korpusu inżynierów. Twierdzę rozpoczęto budować w 1828 roku i ukończono w latach 60. XIX wieku. Otoczyła wówczas kilkudziesięciotysięczne miasto, czyli dzisiejsze śródmieście, przedmieścia na prawym brzegu Warty i Cybiny (w tym Śródkę i Ostrówek) oraz Ostrów Tumski z katedrą. Umocnienia zbudowano w stylu, który nazywamy nowopruskim, dla odróżnienia od umocnień „staropruskich”, wznoszonych w XVIII wieku za panowania Fryderyka Wielkiego. Czołowymi inżynierami pruskimi byli Ernst von Aster, który projektował umocnienia na zachodzie Prus (między innymi w Koblencji), oraz Brese, który stworzył wszystkie fortyfikacje w prowincjach wschodnich – od Szczecina i Świnoujścia do Królewca i Kłajpedy. Aster, Brese i Prittwitz zajmowali kolejno stanowisko generalnego inspektora twierdz oraz stali na czele korpusu inżynierów i pionierów. W uznaniu zasług Brese został nobilitowany do stanu szlacheckiego i otrzymał nazwisko von Brese-Winiary, a Prittwitz zabłysnął przy budowie twierdzy Związku Niemieckiego w Ulmie nad Dunajem oraz prestiżowych umocnień nowej siedziby Hohenzollernów koło Hechingen.
Kluczowym elementem twierdzy Poznań był fort na wzgórzu na północ od miasta, położony w miejscu przeniesionej wsi Winiary. Budowa trwała od 23 czerwca 1828 do 1842 roku. Fort był olbrzymi: rozpiętość wynosiła 1370 metrów, długość fosy zewnętrznej – 3700 metrów. Fosa o szerokości od 11 do 22 metrów była sucha, ceglane skarpy miały wysokość od 6 do 10 metrów. Z fosy wychodziły na zewnątrz krótkie podziemne chodniki, w których można było zdetonować miny, by zniszczyć podkopy oblężnicze.
Budowle obronne, czyli kaponiery, reduty i bastiony były murowane, miały podręczne prochownie, dwie kondygnacje kazamat bojowych oraz nasypy ochronne. Kurtyny, czyli ziemne wały artyleryjskie pomiędzy nimi, miały skarpy ceglane. Wszystkie elementy były od siebie oddzielone, co miało spowolnić postęp oblężenia.
Punktem ostatniego oporu w forcie był śródszaniec (po niemiecku Kernwerk), czyli położone z tyłu koszary obronne. Trójskrzydłowy budynek obronny miał trzy kondygnacje, stanowiska armat i haubic w kazamatach i na nasypie ziemnym, wieże obserwacyjne. Otoczony był własną fosą z dwu- i czterokondygnacyjnymi kaponierami oraz mostami zwodzonymi prowadzącymi na dziedziniec fortu. W czasie pokoju mieszkało w nim około 1000 żołnierzy, podoficerów i oficerów. W dwóch samodzielnych czterokondygnacyjnych budynkach południowych przechowywano sprzęt, zapasy żywności, zboże w silosach. W wieży południowej mieszkał personel pomocniczy: praczki i ich mężowie podoficerowie, chirurdzy, szewcy i krawcy. Przy wieży położona była główna brama fortu poprzedzona mostem zwodzonym. Latryny mieściły się pomiędzy budynkami. Wodę czerpano z kilku studni, później z Warty za pomocą wodociągu.
Z fortu w stronę miasta prowadziły dwa strome, murowane zjazdy z korytarzami w skarpach. W dobrze zachowanej tzw. estakadzie zachodniej mieści się dziś Muzeum Armii „Poznań”. Na dole estakady położona była brama Cmentarna, za nią grodza w poprzek doliny strumienia Wierzbak i silny fort Świętego Wojciecha. Estakada wschodnia prowadziła do bramy Szelągowskiej i do dużego obronnego mostu na Warcie, chronionego przez przyczółek mostowy. Zastawy pomiędzy filarami umożliwiały zamknięcie nurtu Warty i stworzenie rozległego zalewu. Podczas budowy fortu Winiary Warta została przesunięta bliżej wzgórza.
Oczywiście z wymogów obronnych wynikały wymiary i formy elementów fortu oraz jego cechy, takie jak: wzajemne osłanianie się obiektów z różnych stron, kaponiery strzegące fos osłaniane przez rozbudowane trójkątne raweliny, bastiony ostrzeliwujące przedpole, spiętrzone wieże wywiedzione wprost z XVIII-wiecznych propozycji francuskiego fortyfikatora Montalemberta, kazamaty działowe i haubiczne do prowadzenia ognia płasko- i stromotorowego, działobitnie moździerzy na narożnikach rawelinów, wały artyleryjskie pomiędzy bastionami i redutami, podziemne korytarze pod fosą i chodniki do walki podziemnej oraz duże koszary. Brese potrafił je jednak tak ukształtować, że jego umocnienia są nadspodziewanie wyrafinowane i kunsztowne. Nie miały wiele wspólnego z poprzednimi systemami – bastionowym i kleszczowym – jednak cechuje je regularne geometryczne rozplanowanie oraz nazewnictwo z epoki twierdz bastionowych. XIX-wieczny system fortyfikacyjny nazywany jest poligonalnym, gdyż jego podstawowym elementem obronnym był odcinek wieloboku (poligonu), czyli wał poprzedzony fosą bronioną przez silną kaponierę. Cztery kaponiery główne fortu były uzbrojone w 10 dział z każdej strony.
Fort Winiary służył jako koszary, okazjonalnie także do przetrzymywania rewolucjonistów, powstańców i jeńców. Był tylko nieznacznie modernizowany. Kilka razy wzmacniano prochownie, budynki magazynowe w śródszańcu przebudowano na koszary. Około 1882 roku na dziedzińcu zbudowano laboratorium artyleryjskie do przygotowywania amunicji do nowych dział dalekosiężnych, w 1910 roku punkt dowodzenia i łączności, a w 1912 roku radiotelegraf (późniejszą radiostację). W czasie pierwszej wojny front przebiegał daleko na wschód od Poznania, dlatego twierdza nie miała okazji sprawdzić się w boju. W czasie powstania wielkopolskiego fort został zajęty bez walki. W okresie międzywojennym stacjonowały w nim m.in. oddziały kolejowe i telegraficzne. W 1945 roku podczas walk o Poznań Niemcy bronili się między innymi w 18 fortach i kilkudziesięciu schronach zewnętrznego pierścienia twierdzy, zbudowanych w czwartej ćwierci XIX wieku w odległości kilku kilometrów od umocnień poligonalnych. Fort Winiary został zdobyty przez wojska radzieckie i poznaniaków 23 lutego, po pięciodniowym szturmie.
Fort Winiary był częściowo zniszczony i został rozebrany w latach 50. Zachowały się odcinki fosy, trudno czytelne nasypy, nieliczne podziemia. Od 1962 roku do lat 70. na miejscu fortu urządzono Park – Pomnik Braterstwa Broni i Przyjaźni Polsko-Radzieckiej według projektu Bernarda Lisiaka. Nazwa Park Cytadela została nadana w 1992 roku. Dzisiaj w pozostałościach kazamat mieszczą się dwa muzea (Uzbrojenia oraz Armii „Poznań”). Na południowo-zachodnim stoku znajdują się cmentarze: garnizonowy i Świętego Wojciecha z czasów budowy fortu, prawosławny i wojenny Wspólnoty Brytyjskiej z międzywojnia oraz Bohaterów Polskich i Bohaterów Radzieckich z 1945 roku.
Opracowanie tekstu: Mariusz Wojciechowski
Prawa część Fortu: bastion 3, kurtyna i rawelin 4; za narożnikiem kurtyny prochownia wojenna 2 (w stanie pierwotnym, przed wzmocnieniem).
Czoło (czyli strona zwrócona w stronę atakującego) śródszańca fortu;
pośrodku kaponiera osłaniająca fosę oddzielającą śródszaniec od innych
części fortu.
Część południowa (tylna) śródszańca fortu widziana od strony dziedzińca: po bokach magazyny, pomiędzy nimi wieża artyleryjska, przy
niej brama prowadząca do śródszańca od strony miasta.
Śródszaniec fortu składał się z trójskrzydłowej części
obronno-koszarowej z trzema kaponierami (na zakończeniach oraz pośrodku), dwóch magazynów (pod koniec XIX wieku przebudowanych na koszary) oraz z wieży artyleryjskiej pełniącej między innymi funkcję kaponiery.
Kernwerk. Wieża Południowa. Uproszczony plan fortu Winiary ukazuje częściowo podziemia.
Rawelin 3 to jeden z frontów obronnych fortu. Jest podręcznikowym przykładem fortyfikacji tzw. nowopruskich, projektowanych w XIX wieku
przez Leopolda von Brese-Winiary
Stronę tylną fortu nazywaną szyją – w przypadku Fortu Winiary zwrócona była w stronę miasta, na stoku mieściły się cmentarze, między innymi garnizonowy. W lutym 1945 roku przez lewą, zachodnią część szyi do Fortu wdarli się szturmujący go żołnierze radzieccy, wspierani przez poznaniaków. Krzyżykiem zaznaczono położenie pomnika-obelisku.
Historia powstawania makiety tyflograficznej – opowieść autora Romana Kosmali
Podsumowanie projektu „Kultura Dostępna” w Muzeum Uzbrojenia i Muzeum Armii „Poznań”
In 1815, Poznan became part of the Kingdom of Prussia ruled by Frederick William III. The idea to build the fortress came from General Karl von Grolman, the Chief of the General Staff. The fortress was designed by Major Leopold Brese from the Engineering Department at the Ministry of War. Captain Moritz von Prittwitz-Gaffron of the Corps of Engineers was put in charge of its construction. The works began in 1828 and continued until the 1860s. When completed, the fortress surrounded the city, which back then occupied the area of today’s centre, the suburbs on the right bank of the Warta and the Cybina rivers (including the districts of Śródka and Ostrówek), and the Ostrów Tumski island with the Cathedral. The city’s population was approximately 60 thousand. The fortifications were built in what is known today as the New Prussian style, as opposed to the Old Prussian style, typical for 18th century fortifications built by Frederick the Great. The leading Prussian engineers were Ernst von Aster who designed fortifications in western Prussia (including Koblenz), and Brese, the person behind all the fortifications in the eastern provinces – from Szczecin (Stettin) and Świnoujście (Swinemünde) to Królewiec (Königsberg) and Klaipeda (Memel). Aster, Brese and Prittwitz each held the position of inspector general of fortifications and headed the engineer and pioneer corps. In recognition of his services, Brese was ennobled and given the surname von Brese-Winiary. In his turn, Prittwitz made a name for himself by constructing the Federal Fortress of Ulm and the prestigious fortifications for the new seat of the House of Hohenzollern near Hechingen.
The key structure of the Poznań Fortress was a fort erected on a hill north of the city, in a place previously occupied by Winiary, a small village that had to be relocated. The construction of the fort continued from 23 June 1828 to 1842. Spanning across 1,370 metres and surrounded by an outer moat of 3,700 metres, the fort was immense. The dry moat was 11 to 22 metres wide, and its brick embankments were 6 to 10 metres high. Short tunnels extending outwards from the moat allowed the fort’s defenders to lay mines under the enemy’s saps.
The brick-walled defensive structures, including caponiers, redoubts and bastions, had their own powder magazines, two tiers of battle casemates and protective embankments. The curtain walls, or earthen artillery ramparts between them, had brick embankments. All the fortifications were separated from each other in order to slow down the siege.
The last line of defence in the fort was the reduit (Kernwerk in German), a fortified retreat structure. The three-winged building had three storeys, cannon and howitzer positions in casemates and on the earth embankment, as well as observation towers. It was surrounded by its own moat with two- and four-storey caponiers and drawbridges leading into the fort’s courtyard. In peacetime around 1,000 soldiers, non-commissioned officers and officers resided in the reduit. Two separate four-storey buildings on the southern side were used to store equipment, food supplies and grain in silos. The south tower was home to support staff: washerwomen (usually the wives of NCOs), surgeons, shoemakers and tailors. The tower stood right next to the main fort gate with a drawbridge. Latrines were located between the buildings. Water was first drawn from a few wells, and later on from the river Warta, after a dedicated pipeline was built.
Two steep brick-paved exit roads with corridors in the embankments led from the fort to the city. The so-called 'western flyover’ is well preserved and now houses the Poznań Army Museum. The flyover once lead to the Cemetery Gate, behind which a lock ran across the valley of the Wierzbak stream, followed by the strong St. Adalbert Fort. The eastern flyover led to the Szelągowska gate and then to a large defensive bridge over the Warta, protected by a bridge abutment. The gates between the pillars could be closed to dam the Warta and flood the adjacent area. During the construction of the Winiary Fort, the Warta channel was relocated to bring the river closer to the hill.
Obviously, the dimensions and forms of the fort’s structures and functionalities were designed to serve particular defence purposes: each structure was protected by a few others from different sides; the caponiers guarding the moats were shielded by elaborate triangular ravelins; the bastions allowed the defenders to barrage the foreground; the superimposed towers were modelled directly on the concepts of Montalembert, an 18th century French military engineer; cannon and howitzer casemates could be used for both direct and indirect fire; mortar emplacements at the corners of ravelins, artillery ramparts between bastions and redoubts, underground corridors under the moat and galleries for underground warfare, as well as large barracks were all meticulously planned. In addition, Brese designed them so skilfully that the fortifications seem unusually sophisticated and elaborate. While they have little in common with the earlier systems (bastions and tenailles), they do have a discernible geometric layout and use nomenclature from the bastion era. The 19th century fortification system is known as polygonal because its basic defensive structure (a rampart preceded by a moat defended by a strong caponier) was a section of a polygon. The fort’s four main caponiers were armed with 10 guns on either side.
Fort Winiary was used as a barracks, and occasionally as a place where revolutionaries, insurgents and prisoners of war were detained. After its completion it did not see any major changes or improvements. The powder magazine buildings were reinforced on a few occasions, and the storage buildings in the reduit were converted into barracks. Around 1882, a laboratory developing munitions for new long-range guns was built in the courtyard, followed by a command and communications post (1910) and a radiotelegraph (later radio station) (1912). During the First World War, the front lines ran far to the east of Poznań, so the fortress did not have a chance to prove its worth. During the Greater Poland Uprising (1918-1919), the fort was taken without a shot fired. In the interwar period, railway and telegraph units were stationed here, among other things. In 1945, during the battle of Poznań, the Germans hid in 18 forts and dozens of shelters of the outer ring of the fortress, built in the late 19th century at a distance of several kilometres from the polygonal fortifications. Fort Winiary was captured by Soviet troops and the people of Poznań on 23 February, after five days of heavy fighting.
Winiary Fort was partially destroyed and eventually demolished in the 1950s. Sections of the moat, hardly discernible embankments and a few underground structures have survived. The local area was converted into a city park (built from 1962 to the 1970s). Designed by Bernard Lisiak, the park was originally named the Monument to the Polish-Soviet Brotherhood of Arms and Friendship. It was renamed the Citadel Park in 1992. Today, the remains of the casemates house two museums (Armaments Museum and Muzeum of Army “Poznań”). A number of cemeteries can be found on the south-western slope: the old garrison cemetery, St Adalbert’s cemetery from the time of the fort’s construction, the Orthodox cemetery, the Commonwealth War Cemetery from between the wars, and the Polish Heroes and Soviet Heroes cemeteries from 1945.
